ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Акциите се издаваат, се пренесуваат и се водат во форма на електронски запис во Централниот депозитар за хартии од вредност на РМ во согласност со закон.

На пример, законски права од осигурување во случај на невработеност, кај нас се: 1) паричен надоместок; 2) подготовка за вработување (обука, преквалификација или доквалификација); 3) право на здравствена заштита, во согласност со прописите за здравствена заштита; 4) право на пензиско и инвалидско осигурување, во согласност со прописите за ПИО на невработено лице корисник на паричен надоместок, на кое му недостасуваат најмногу до пет години пред исполнување услови за стекнување право на старосна пензија – а кое нема 15 години стаж на осигурување, до остварување на овој стаж; и 5) права на инвалидни лица за вработување со поволни услови во согласност со закон (чл. 54, ЗВОСН – неофицијален ПТ).

Надоместокот не може да изнесува повеќе од 80 % oд просечната месечна нето-плата по работник во Републиката, објавена за последниот месец (изменет чл. 68, ЗВОСН).

Со оваа новела, која има тежина на донесување нов закон за пензиско и инвалидско осигурување, можноста да се стекне право на старосна пензија без оглед на годините на живот, само врз основа на одреден стаж [40 години за мажи и 35 години за жени] беше целосно укината (чл. 5, ЗИДЗ- ПИО/март.00).

На невработеното лице кое има над 15 години стаж на осигурување, а на кое му недостасуваат 269 најмногу до пет години пред исполнување на услови за стекнување право на старосна пензија – паричен надоместок му се исплатува до неговото вработување, односно до настапувањето на некои од основите за престанок на правото на паричен надоместок (изменет и дополнет чл. 71, ЗВОСН). 3.  Иако, кај нас, општиот рок на застареност изнесува пет години (в. чл. 360, ЗОО) – сепак, со закон може да се определи и друг [по- долг или пократок] застарен рок.

Битно за работниците е да знаат дека некој од правата кои инаку им следуваат по основ на привремена невработеност – тие автоматски ги губат ако добијат „дисциплински отказ“.

Висината на месечниот паричен надоместок за време на невработе- ност се утврдува врз основа на пресметаните и исплатени плати кај работодавачот, согласно со закон и колективен договор, и изнесува 50% од просечната месечна нето-плата на работникот за последните 24 месеци – за лице кое има право на паричен надоместок до 12 ме- сеци, а 40% – за лице кое има право на паричен надоместок подолго од 12 месеци.

Акциите, спрема друштвото, се неделиви (чл. 274, ЗТД). 3.  До првата и најважна промена на критериумите за стекнување право на старосна пензија дојде со измената и дополнувањето на ЗПИО (1993) од март 2000 година.

Според Уставниот суд неспорно е правото на жените да се пензионираат порано од мажите како принцип на афирмативна акција, но не и кога „станува збор за остварување на правото на работа кое се разликува од остварувањето на правото на старосна пензија“. 25 62 години за жени), а по нејзиниот прием работодавачот е должен да го продолжи договорот за вработување (чл. 5 од ЗИДЗРО/јул.14).

Измените на ЗВОСН од 2012 година Со измената од јануари 2012 година,48 годините кои му недостасуваат на невработеното лице за исполнување на услови за стекнување на право на старосна пензија, а кое според овој закон остварува право на пензиско и инвалидско осигурување се намалуваат од претходно предвидените 5 години на 18 месеци.

Годините кои му недостасуваат на ова лице за исполнување на услови за стекнување на право на старосна пензија, се намалуваат од 5 години на 18 месеци.

За времето кое е предмет на оваа анализа, овој Закон претрпел 10 измени и дополнувања43 и се донесени вкупно 2 одлуки на Уставниот суд на РМ.44 Со овој закон се уредуваат прашањата за размена на трудот, правата и обврските на работодавачите, невработените лица и државата, во врска со вработувањето и осигурувањето во случај на невработеност и други прашања кои се од значење за вработувањето. (чл. 1) Со измените на овој закон уште повеќе се заоструваат критериумите при водење на евиденција на невработените, се зголемуваат начините за нивно бришење од евиденција, се намалуваат годините кои му недостасуваат на невработеното лице за исполнување на услови за стекнување на право на старосна пензија, а кое според овој закон остварува право на пензиско и инвалидско осигурување, се дефинираат серија на субвенционирања и олеснувања за работодавачите.

1. Критериуми за стекнување право на старосна пензија До првата и најважна промена на критериумите за стекнување право на старосна пензија дојде со измената и дополнувањето на ЗПИО од март 2000 година.

Иако ова несомнено е поповолно решение од претходното, поради веќе наста- натите промени на скалилата за одредување на бројот на месеци за кои ќе се исплаќа паричен надоместок, од 2005 година паричен надо- месток над 12 месеци им се исплаќа само на лицата со уште 5 години до исполнување на условите за старосна пензија и 15 години стаж на осигурување.

Наместо нив, беше воведена одредбата според која на корисникот на старосна пензија, ако навршил најмалку една година стаж на осигурување по остварувањето право на старосна пензија, може да му се определи нов износ на пензија.

8 Покрај тоа, во светлината на тенденцијата на поместување нагоре на старосната граница за остварување право на старосна пензија, оваа промена отвора простор за понатамошно намалување на бројот на невработените лица кои ќе ги исполнуваат законските услови потребни за да ги уживаат поволностите што го даваат одредбите од членовите 71 и 78 од ЗВОСН.

Укинато е правото на скратено работно време за работниците-инвалиди, а за сите работници е укината можноста да стекнат право на старосна пензија само врз основа на остварен стаж!

За нив беше пропишано дека ќе можат да стекнат право на старосна пензија по овој основ најдоцна до 1 септември 2005 година (чл. 31).

Оваа основа за добивање отказ беше воведена во Законот за работни односи исто така во јануари 2001 година, но набрзо беше укината од Уставниот суд. 4 Покрај неа, Уставниот суд ја укина и измената и дополнувањето на ЗПИО од јануари 2001 година, 5 вклучително и одредбата што се однесува на стекнувањето право на старосна пензија на лицата кои добиле отказ по оваа основа.

Втората категорија, пак, се жените кои во периодот 2000-2003 година ги имаа потребните години за одење во пензија, но го немаа потребниот стаж, бидејќи за тој период наместо 20 години пензиски стаж со промените од март 2000 година станаа доволни и 15 години стаж (чл. 5). во години Возраст Пензиски Година мажи жени стаж 1994 60,5 55,5 1995 61,0 56,0 1996 61,5 56,5 20 1997 62,0 57,0 1998 62,5 57,5 1999 63,0 58,0 2000 63,5 58,5 2001 59,0 2002 59,5 2003 60,0 15 2004 64,0 60,5 2005 61,0 2006 61,5 2007 62,0 Табела 1: Возраст и пензиски стаж со кои се стекнува право на старосна пензија 92 Треба да се спомне и дека со одредбите од измената и дополнување- то од март 2000 година се предвидува изземање од промените што се однесуваат на стекнувањето право на старосна пензија на оние лица кои на денот на почетокот на примената на ова измена и дополнување (1 септември 2000 година) имале пензиски стаж од најмалку 35 години (мажи) и 30 години (жени) (чл. 30 и 35, ЗИДЗПИО/март.00).

Фактички, со оваа промена дојде до повишување на старосната граница, бидејќи старосната граница за остварување право на старосна пензија во 2005 година изнесуваше 64 години за мажи и 61 години за жени.

Неповолните аспекти на овие промени донекаде се балансирани со намалувањето на потребниот стаж за стекнување право на старосна пензија, од 20 на 15 години.

Тие беа преимену- вани во „Начини за престанување на важноста на договорот за вработување“ и беа проширени на седум случаи: (1) со изминување на времето за коешто договорот бил склучен; (2) со смрт на работ- никот или на работодавачот-физичко лице; (3) поради престанување на работодавачот, согласно со закон – пр. стечај, ликвидација и сл.; (4) со спогодбено раскинување – по пат на писмена спогодба; (5) со врачување на писмен отказ, даден од страна на работодавачот – пора- ди лични причини, причини на вина или деловни причини (т.е. заради економски, организациони, технолошки, структурни или слични про- мени); или, пак, оставка дадена од страна на работникот; (6) со судска пресуда и (7) во други случаи утврдени со закон – како, на пример, трајно губење на работната способност; исполнување услови за доби- вање старосна пензија и др. (чл. 62, ЗРО/05).

Во однос на права- та што ги засегаат сите вработени, целосно е укината можноста за стекнување право на старосна пензија само врз основа на одреден исполнет стаж и дојде до повишување на старосната граница за стекнување право на старосна пензија (за 4 години кај мажите и дури за 7 години кај жените), сепак придружено со намалување на потребниот стаж за стекнување право на старосна пензија од 20 на 15 години.

Согласно член 17 од ЗПИО, овие лица тре- баа да наполнат 65 години живот (мажи) и 63 години (жени) за со стаж од најмалку 15 години да остварат право на старосна пензија.

Би спомнале уште и дека со измената и дополнувањето од јануари 2001 година беше воведено и регулирано стекнувањето право на старосна пензија на лицата кои добиле отказ „по потребите на службата“.

Билансот на владите предводени од ВМРО ДПМНЕ во однос на работничките права Позначајните негативни промени во законската регулатива до кои дојде за време на владеењето на ВМРО ДПМНЕ се следните: •  2000: проширување на претходно воведените субјективни преференции на работодавецот при одлучувањето кои работници ќе бидат отпуштени при технолошки вишок (Закон за работни односи); 196 •  2000: укинување на можноста да се оствари право на старосна пензија само врз основа на остварен стаж (Закон за пензиско и инвалидско осигурување);

Тогаш, наместо кри- териумот 55 години возраст и најмалку 15 години стаж на осигурување беше воведен критериумот 5 години пред исполнување на условите 7.  Одлука на Уставниот суд на Република Македонија, У. бр. 119/2006 од 27 јуни 2007 година. 83 за стекнување право на старосна пензија и 15 години стаж на осигу- рување (чл. 5 и 8, ЗИДЗВОСН/05).

Така, во јули 2001 година беше прецизирано дека овие лица правото на старосна пензија ќе можат да го остварат со навршување на 40 години (мажи), односно 35 години (жени) пензиски стаж, без оглед на возраста (чл. 10, ЗИДЗПИО/јули.01).

Потоа, во ноември 2005 година настана мало, но позитивно поместување на возрасната граница за стекнување право на старосна пензија кај оваа категорија лица од 35 на 33 години за мажи и од 30 на 28 години за жени (чл. 1, ЗИЗПИО/ноем.05) за на крајот, во јуни 2006 година да биде пропишано дека изземањето ќе се применува најдоцна до 1 септември 2007 година (чл. 19, ЗИДЗПИО/06).

При тоа, новиот износ на старосна пензија за ова лице ќе се утврдува според неговиот вкупно навршен пензиски стаж и остварени плати (чл. 10). 6.  Одлука на Уставниот суд на Република Македонија, У. бр. 25/2008-0-1 од 10 септем- ври 2008 година. 103 ЗАКОН ЗА ВРАБОТУВАЊЕ НА ИНВАЛИДНИ ЛИЦА Законот за вработување на инвалидни лица (ЗВИЛ) е донесен во 2000 година 1 и има претрпено седум измени и дополнувања, 2 по еднаш во 2004, 2007 и 2009 и по два пати во 2005 и 2008.

Со оваа измена и дополнување, која има тежина на донесување нов закон за пензиско и инвалидско осигурување, 3 можноста да се стекне право на старосна пензија без оглед на годините на живот, само врз основа на одреден стаж (40 години за мажи и 35 години за жени) беше целосно укината (чл. 5, ЗИДЗПИО/март.00).

До промени дојде и кај основата преку која најчесто се стекнува право на старосна пензија, имено, преку навршување одредена возраст и исполнување одреден стаж.