ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

За да се стекне со статусот „невработено лице“ во смисла на овој Закон, на коешто би му следувало месечен паричен надоместок во висина од 34% од просечно исплатената месечна нето- плата по работник во Републиката за претходната година (чл. 4, ЗСт), субјектот треба да ги исполнува следниве услови, и тоа кумулативно т.е. сите заедно: 1) да му престанал работниот однос во претпријатие со доминантна сопственост на државата; 2) престанокот на работниот однос да бил по основ на стечај, ликвидација или технолошки вишок; 3) на денот на престанокот на работниот однос имало најмалку 25 години (н.з. работен) стаж на осигурување; 4) работниот однос да му престанал заклучно со 31 декември 2004 год.; 5) да остварил право на паричен надоместок по 7 април 2000; 6) по остварувањето на правото на паричен надоместок да не бил вработен на неопределено време, односно не му престанал работниот однос по негова волја и вина (овие наведени шест услови се регулирани во чл. 2, ЗСт); 7) да не примил испратнина поголема од 12 месечни плати во висина над просечната исплатена месечна нето- плата во РМ во дадениот период (чл. 3, ЗСт); 8) да поднесе барање до Агенцијата за вработување на РМ каде што е евидентирано; и 9) барањето да го поднесе во рок од 30 дена од денот на влегувањето во сила на овој закон (последниве два услова се регулирани во чл. 6, ЗСт).

Кај нас, во 2008-та, по речиси едногодишно протестирање на дел од овие луѓе кои беа вистински „жртви на транзицијата“, беше донесен Законот за материјално обезбедување на невработените лица поради приватизацијата на претпријатијата со доминантна сопственост на државата во периодот од 2000 до 2004 година, а популарно наречен „Закон за стечајците“ (Сл. весник на РМ, 87/08).

Закупецот му гарантира на закуподавецот дека подзакупецот ќе го употребува предметот според договорот за закуп (чл. 589, ЗОО).

Платите и надоместоците се намируваат како обврски на стечајната маса (чл. 166, ЗС).

На пример, законски права од осигурување во случај на невработеност, кај нас се: 1) паричен надоместок; 2) подготовка за вработување (обука, преквалификација или доквалификација); 3) право на здравствена заштита, во согласност со прописите за здравствена заштита; 4) право на пензиско и инвалидско осигурување, во согласност со прописите за ПИО на невработено лице корисник на паричен надоместок, на кое му недостасуваат најмногу до пет години пред исполнување услови за стекнување право на старосна пензија – а кое нема 15 години стаж на осигурување, до остварување на овој стаж; и 5) права на инвалидни лица за вработување со поволни услови во согласност со закон (чл. 54, ЗВОСН – неофицијален ПТ).

5.  Работодавачот потребата од работници ја обезбедува преку: 1) огласување на јавен оглас во дневниот печат на товар на работодавачот; 2) објавување во службата надлежна за посредување при вработување, без наплата, во согласност со закон; 3) посредување на службата надлежна за посредување при вработување 68 преку упатување на лица за вработување од евиденцијата на невработените лица и 4) агенција за посредување при вработување со наплата од работодавачот, во согласност со закон.

Битно за работниците е да знаат дека некој од правата кои инаку им следуваат по основ на привремена невработеност – тие автоматски ги губат ако добијат „дисциплински отказ“.

Со оваа измена се додава нов чл. 3-а во Законот со кој подетално се дефинира индивидуалниот план за вработување планот на активностите на невработеното лице заради вработување, учество во мерките на активни политики за вработување и местото на вработувањето.

132 Со влегувањето во сила на овој Закон за изменување и дополнување, по којзнае кој пат, се воведе повторна обврска за пререгистрирање на невработените лица согласно новите видови евиденции.

Глобата од 200 до 500 ЕУР за работниците кои нема да пријават промена на податоците запишани во евиденцијата за вработените работници, односно невработените лица, по пат на изјава ќе дадат неточни податоци или заминат на работа во странство, а по враќањето во пропишаниот рок нема да се пријават во АВРМ, беше намалена на износ од 300 до 330 ЕУР (чл. 4 од ЗИЗЕОТ/11).

- 2012 (Закон за евиденциите од областа на трудот) - се зголемија начините за бришење на невработени лица од евиденција

Понатаму, со промените од 2004 година експлицитно е посочено дека не може да го ужива статусот невработено лице она лице кое е ра- ботно ангажирано или врши дејност спротивно на закон, а покрај тоа настана промена и околу можноста земјоделците да можат да се водат како невработени лица.

Како нови основи фигурираат: а) одбивањето вработување со полно или скратено работно време, кое не е помало од половината од полното работно време, а е соодветно на образованието, знаењето и можностите на невработеното лице; б) прекинувањето на обука, преквалификација или доквалификација по вина на невработеното лице; в) исполнувањето услови 72 за стекнување право на пензија (покрај веќе постоечката основа која предвидува остварување право на пензија); г) затекнувањето на работа кај работодавец од страна на надлежен орган; д) неоправданото одбивање привремено вработување во исклучителни случаи (поплави, земјотреси, неопходно извршување на земјоделски работи и слично); ѓ) одбивањето работно ангажирање за вршење на јавни работи; е) одбивањето вработување на работно место за кое се бара пониска стручна подготовка од онаа на невработеното лице, а ако тоа, непосредно пред да остане невработено, со своја согласност, работело на такво работно место или изјавило дека прифаќа вработување и на понизок степен на стручна подготовка; ж) нејавувањето на покана на Заводот за вработување од неоправдани причини; з) небарањето активно работа во последниот месец и ѕ) неизвестувањето на Заводот во рок од осум дена за секоја промена која е услов или основа за стекнување, остварување или губење на правото на паричен надоместок.

Имено, барањата за издавање на работни дозволи за странец, поднесени од работодавачи основани во Република Македонија ќе се одбијат ако: а) шест месеца пред поднесување на барањето за работна дозвола за странец, работодавачот ги отпуштил работниците вработени на неопределено време; б) работодавачот одбил да вработи невработено лице упатено од Агенцијата за вработување кое ги исполнувало бараните услови; в) во рок од три години пред поднесувањето на барањето за издавање на работна дозвола на работодавачот, му била изречена прекршочна санкција за сторен прекршок на одредбите на овој и друг закон, за незаконска работа или незаконско вработување; г) работодавачот покажал негативни резултати во работењето за претходната година, ако платите исплатени на неговите вработени биле под нивото утврдено со соодветниот грански колективен договор, ако ја прекршил законската регулатива за работните односи или ако не ги намирил своите обврски за даноци и придонеси (чл. 7).

Овојпат, промените во законските одредби ги засегнаа невработените лица кои имаа право на паричен надоместок врз основа на стаж на осигурување над 7 години.

Измените и дополнувањата на ЗВОСН од 1997 година Критериуми за стекнување статус невработено лице и евиденција на невработените лица Критериумите за стекнување статус невработено лице беа менувани двапати преку измените и дополнувањата на ЗВОСН од 1997 година.

Прво, укината е одредбата според која невработеното лице треба да ги исполнува погоре наведените услови на денот на влегување во сила на овој закон, второ, овозможено е да бидат вработени на неопределено време согласно овој закон и невработените лица на кои тоа ќе им биде прво вработување и, трето, овозможено е да бидат вработени и лицата вклучени на обука, преквалификација или доквалификација со користење на средства од Агенцијата за трансформација на претпријатијата со општествен капитал (чл. 1 и 2, ЗИДЗЗВ).

9 Јавни работи Во врска со ангажирањето на невработените лица при изведувањето на јавни работи погоре веќе беше спомнато дека одбивањето работно ангажирање за вршење на јавни работи доведува до престанок на водењето евиденција за дотичното невработеното лице и негово бришење од евиденцијата на невработените лица, при што тоа може повторно да се пријави во Агенцијата за вработување по истекот на една година (чл. 9 и 10, ЗИДЗВОСН/04).

Целната група чие вработување се сакаше да биде олеснето беа невработените лице со најмалку 25 години пензиски стаж и над 54 години возраст на кои работниот однос им престанал по основ на стечај или по основ на технолошки вишок, кои оствариле право на надоместок од осигурување во случај на невработеност и се евидентирани како невработени лица над две години по искористување на правото по основ на невработеност (чл. 3).

Покрај тоа, во декември 2005 година беше пропишано дека неискористените финансиски средства Агенцијата може да ги користи за финансирање на мерки за вработување на евидентираните невработени лица, при што одлуката за пренасочување на финансиските средства ја донесува Владата на Република Македонија по предлог на Агенцијата (чл. 3, ЗИДЗВИЛ/дек.05).

Покрај тоа, согласно претходно спомнатото пропишување дека занимавањето со земјоделска дејност целосно е инкомпатибилно со статусот невработено лице, отпочнувањето со вршење земјоделска дејност, без разлика на остварениот приход, од 2004 година повлекува престанок на водење евиденција за невработеност (чл. 10, ЗИДЗВОСН/04).

Неповолниот аспект на ова законско решение е тоа што работодавецот не е стимулиран да вработи невработени лица кои не се корисници на паричен надоместок, а кои, преку оваа мерка, дополнително се ставени во потешка состојба.

Ако биде вработено на неопределено време невработено лице кое е корисник на паричен надоместок во случај на невработеност, тогаш работодавецот може да биде ослободен од плаќањето на придонесите, но само ако не ја искористи поволноста од Законот за вработување и осигурување во случај на невработеност да му биде исплатен неисплатениот дел од паричниот надоместок на невработеното лице кое е вработено (чл. 73, ЗВОСН).

Покрај тоа, во постапката за обезбедување работник преку Заводот за вработување, предвидено е Заводот, наместо да се раководи од критериумите за приоритет при вработувањето, да упати кај работодавец до пет кандидати избрани врз основа на критериумите: образование, квалификација, работно искуство, други посебни знаења (познавање на странски јазик), спремност за прифаќање на вработување со обука, преквалификација или доквалификација, услови за работа, место на работа, траење на работниот однос и посебна опрема со кое невработеното лице работело и ќе работи (чл. 34-37, ЗВОСН).

Прво, воведен е пократок рок за пријавување во Заводот за вработување за лицата кои остваруваат право на паричен надоместок и право на здравствена заштита во однос на останатите невработени лица што се пријавени во Заводот.

За да се олесни вработувањето на невработените лица кои потешко можат да бидат вработени, во три наврати беа донесени времени закони за поттикнување на вработувањето.

3 Во однос на првата промена на ЗПЗСО од мај 2009 година заслужува да се спомне одредбата дека и Фондот за здравствено осигурување стана обврзник за пресметка и уплата на придонеси за невработените лица кои примаат паричен надоместок во случај на невработеност и за невработените лица кои активно бараат работа и се пријавени во Агенцијата за вработување, а немаат друга основа на осигурување (чл. 4).

Ако не се задоволни од својата работа и дадат отказ, оневозможено им е да ги остваруваат правата како невработени лица, а ако успеат некако да стекнат право на паричен надоместок во случај на невработеност, ќе се соочат со драстично намален период за кој се исплатува овој надомест!

Законот за поттикнување на вработувањето од мај 2006 година, со важност од 1 јули 2006 година до 1 јули 2008 година, предвидуваше надоместување само на средствата за платениот придонес за пензиско и инвалидско осигурување за период од 24 месеца од вработувањето на невработените лица на неопределено време (чл. 2, ЗПВ/06).

Прво, и според овој закон невработените лица можат да ги уживаат поволностите пропишани со овој закон при отпочнување со вршење дејност како трговец поединец, трговско друштво или вршење друга стопанска или занаетчиска дејност (чл. 9).

Во поглед на обврските на невработените лица кои произлегуваат од нивниот статус на невработени лица, со донесувањето на ЗВОСН утврдена е дополнителната обврска, за тие да можат да се водат како невработени лица, на секои два месеци да доставуваат доказ дека се пријавувале на огласи кај работодавец или во Заводот (чл. 14, ЗВ и чл. 53, ЗВОСН).

2. Промени во законската регулатива настанати со донесувањето на ЗВОСН во 1997 година Донесувањето на ЗВОСН во 1997 година доведе до значителни промени во поглед на правата што ги имаат невработените лица.

Покрај промените во одредбите што се однесуваат на паричниот надоместок, усвојувањето на ЗВОСН донесе промени и во поглед на засновањето работен однос, помошта што ја обезбедува Заводот за вработување при професионалната ориентација, обврските на невработените лица, водењето евиденција за невработените лица и составот на Управниот одбор на Заводот.

Невработените лица кои можат да бидат вработени за да се уживаат поволностите од овој закон се следните категории невработени лица: а) невработените лица кои се евидентирани како невработени најмалку една година; б) невработените лица на кои им престанал работниот однос со отказ поради економски, технолошки, структурни или слични промени; в) невработените лица на кои им престанал работниот однос поради стечај; г) невработените лица – корисници на социјална парична помош и д) невработените лица со психофизички недостатоци (чл. 3).

Дополнителен отежнувачки фактор за едно невработено лице да ги земе паричните средства што му следуваат со добивањето право на паричен надоместок е воведувањето на можноста времето на примање на паричниот надоместок да се скрати ако врз основа на авторски договор, вршење на занаетчиски и други работи или на некој друг начин се здобива со приход, кој месечно не е поголем од 80% од просечната месечна нето плата по работник во стопанството (чл. 79, ЗВОСН).

Така, евиденцијата на невработеното лице од 2004 година престанува да се води и во случаите кога лицето: а) замине на отслужување или дослужување на воениот рок; б) одбие работно ангажирање за вршење на јавни работи; в) работно биде ангажирано на јавни работи над 30 дена, за времето на овој ангажман и г) работно е ангажирано или врши дејност.

За издвојување се: прво, зголемувањето на минималната казна за работодавецот од околу 400 на 2.000 евра во денарска противвредност ако не ги води или неуредно ја води евиденцијата за вработените работници, за потребата од работници, за платите, за повредите при работа, за штрајкови организирани кај работодавецот и евиденцијата за корисниците на права од инвалидското осигурување (чл. 4); второ, зголемувањето на казната за истиот прекршок за директорот, односно друго одговорно лице кај работодавецот од околу 80 до 800 евра на 1.000 до 5.000 евра (чл. 4) и, трето, зголемувањето на казната од околу 30 до 300 евра на 200 до 500 евра за работниците кои 1.  Закон за евиденциите од областа на трудот, Сл. весник на РМ, 16/04. 2.  Закон за изменување и дополнување на Законот за евиденциите од областа на трудот, Сл. весник на РМ, 102/08. 190 нема да пријават промена на податоците запишани во евиденцијата за вработените работници, односно за невработени лица, ако се невработени, ако даваат неточни податоци или ако заминат на работа во странство, односно се вратат од работа во странство, а во пропишаниот рок нема да се пријават во Агенцијата за вработување (чл. 7).

•  2008: донесување на посебен закон за стечајците, но со доста ограничен опсег (Закон за материјално обезбедување на невработените лица поради приватизацијата на претпријатијата со доминантна сопственост на државата во периодот од 2000 до 2004 година);

Бидејќи невработените лица и при најдобра волја не секогаш би биле во можност во роковите утврдени со ЗВОСН да се пријавуваат на објавените огласи и да достават доказ дека така постапувале, објективно, со одредбите на Законот од 1997 и со измените од март 2000 година од невработените лица се бараше нереално преголем ангажман за решавање на својот проблем со невработеноста.

Имено, при организирање јавни работи, ако организаторот на работите (кој, согласно член 84 од ЗВОСН, може да биде само работодавец од јавниот сектор) работно ангажира невработено лице корисник на паричен надоместок на јавни работи над 30 дена, тогаш тој има право на надомест од Агенцијата за вработување, месечно во висина на паричниот надоместок на ангажираното невработено лице.

Односно, само оваа категорија невработени лица фактички стекнува право на делумно повисок паричен надоместок во првите 12 месеци согласно оваа измена на ЗВОСН.

Од друга страна, пак, прецизирано е дека како инвалидни лица, согласно овој закон, ќе се водат и инвалидите на трудот со преостаната или намалена работна способност кои се водат во евиденцијата за невработени лица на Заводот за вработување (чл. 2, ЗИДЗВИЛ/јули.05).

Имено, во 2004 година е предвидено дека ќе дојде до бришење од евиденцијата на невработените лица и во случајот кога одредено невработено лице ќе биде затекнато да работи спротивно на законот, како и во случајот кога невработеното лице одбие работно ангажирање за вршење на јавни работи.

Што се однесува до водењето евиденција за невработените лица, до значителни промени во оваа материја дојде во 2004 година.

Ова право го уживаа оние невработени лица кои веќе го искористиле правото на паричен надоместок или не ги исполнуваа условите за негово остварување, а чии приходи (нивни и на нивните потесни семејства) не надминуваа одреден износ.

Но, од друга страна, активното барање работа е редефинирано на поповолен начин за невработените лица.

Измената и дополнувањето од јули 1998 година содржи три одредби преку кои се проширува опсегот на невработените лица кои можат да бидат вработени на неопределено време за работодавецот да може да ги користи поволностите од ЗЗВ.

Станува збор за промена која се однесуваше само за категоријата невработени лица со над 25 години стаж на осигурување.

Покрај тоа, ако невработеното лице не се јавува во Заводот во утврдениот рок, наместо запирање на исплатата на паричниот надоместок, како што беше предвидено со ЗВ од 1987 година (чл. 32), ЗВОСН пропишува престанок на примањето паричен надоместок (чл. 33, ЗВ и чл. 77, ЗВОСН).

Како што може да се забележи, во споредба со претходните закони, законот од 2006 година предвидуваше најмали поволности и најтесна категорија невработени лица преку чие вработување можат да се користат поволностите од овој закон.

Целосно се укинати правата како паричната помош и надоместокот на трошоците за превоз и исхрана за време на стручно оспособување или преквалификација, а статусот невработено лице и правата кои можат да се остваруваат во случај на невработеност им се ускратени на лицата кои го имаат прекинато работниот однос по своја волја и на една цела категорија граѓани – земјоделците, односно вршителите на земјоделска, сточарска или друга дејност, без разлика на нивото на приходи.

Покрај можноста за вработување, на невработените лица на кои се однесува овој закон им се дава право, објективно гледано, повеќе формално отколку реално, ако отпочнат со вршење на дејност како трговец поединец, трговско друштво и физичко лице кое врши дејност, да добијат надоместување на средствата за придонесите на плата и на другите средства предвидени со овој закон.

Што се однесува до поповолните промени, во 2004 година рокот во кој лицата 6.  Со измената и дополнувањето на ЗВОСН од 2004 година Заводот за вработување е преименуван во Агенција за вработување (чл. 23). 77 кои остваруваат само право на здравствена заштита се должни да се јавуваат во Агенцијата за вработување е продолжен од 30 на 60 дена (чл. 7, ЗИДЗВОСН/04), а во 2005 година повторното пријавување во Агенцијата за вработување по настанато бришење од евиденцијата на невработените лица поради неоправдано непријавување во пропишаниот рок стана можно по истекот на една, наместо на две години (чл. 1, ЗИДЗВОСН/05).

Согласно ЗВ од 1987 година, ако за одредено работно место се јавиле повеќе кандидати, се утврдуваше приоритет при вработувањето 70 врз основа на критериумите како време на чекање (50% од бодовите), успехот во школувањето (20%), социјално-економската состојба на невработеното лице (15%) и други критериуми како здравствената состојба на членовите на потесното семејство, бројот на издржувачите во потесното семејство, годините на старост на лицето и други.

Невработените лица можат да го остварат ова право доколку достават доказ дека пред отпочнувањето на вршењето на дејноста не биле регистрирани за вршење на дејност на свое име или на име на членовите на неговото семејство (брачен другар, деца или родители) (чл. 11).

Невработените лица кои можат да бидат врабо- тени за да се уживаат поволностите од овој закон се истите оние што се предвидени со законот од 1997 година, освен невработените лица со психофизички недостатоци (чл. 3).